O celuloide arde ben

Antes de arrancar este novo episodio, deixo un pequeno disclaimer: neste episodio imos falar de lume e concretamente de incendios. Se non vos atopades cómodos falando destas cousas, non vos recomendo a súa lectura.  Se non tedes ningún problema, adiante! Así mesmo, pola natureza deste arquetipo, que adoita formar parte do clímax dunha película, pode que se me coase o que algunha xente podería considerar como spoiler. Tentei non revelar ningún xiro narrativo nin nada especial, pero segundo o sensibles que sexades a esta cuestión, valorádeo vós. 

O lume é un dos elementos que nos acompañou dende case o comezo, como humanidade. Cando nace o cinema, o movemento do lume, único na natureza, é un dos primeiros que as persoas tentaron capturar sobre o celuloide. O seu movemento hipnótico, pero tamén as súas consecuencias destrutoras: proba é que o terremoto de San Francisco de 1906 e o incendio posterior é unha das primeiras catástrofes naturais cuxos efectos foron capturados a través do cinematógrafo. 

O arquetipo que nos ocupa nesta semana está, polo tanto, relacionado co lume como elemento destrutor. Pois é certo que, como outros arquetipos vinculados á natureza que temos comentado nesta bitácora -a noite como tebras e como refuxio, o mar como perigo ou como metáfora da liberdade, o bosque, a calor- teñen dúas caras, a boa e a mala, a beneficiosa e a perxudicial. O lume non é alleo a esta dicotomía, e contén significados positivos e negativos. Porén, centrémonos desta vez no seu poder destrutor e falemos de incendios, naturais ou provocados, reais ou ficticios. 

Un incendio é por definición unha ameaza, un perigo para as persoas e as cousas: o perigo das chamas ardentes, pero tamén os fumes tóxicos -que ademais adurmiñan ás vítimas, dificultando a súa fuxida- e o risco de derrubamento das estruturas afectadas polo lume. É, polo tanto, unha situación de emerxencia e alto risco na que situar as personaxes, axeitado tanto para un filme de acción como para un drama. O que en inglés se denomina high stakes, é dicir, cando o que está en xogo é cuestión de vida ou morte. As persoas que se adican a teorizar sobre a escritura de guións cinematográfico consideran este tipo de situacións como unha das máis poderosas ferramentas narrativas, xa que expoñer ás nosas personaxes a riscos cada vez maiores crean a progresión narrativa ideal para introducirnos, como audiencia, dentro da ficción e someternos a unha tensión crecente. Desexamos que as persoas protagonistas salven todos os obstáculos que teñen por diante, pero só os tomamos en serio se tales atrancos son cada vez máis perigosos, máis ameazadores ou arriscados; que as recompensas sexan cada vez maiores, mais tamén que as consecuencias de perder sexan cada vez máis fatídicas. Por iso é tan habitual situar o noso clímax narrativo nun incendio. Eu mesma teño caído neste arquetipo escribindo ficción! E tamén Oliver Laxe, n’O que arde (2019), e hai que dicir que o clímax neste caso é a maneira máis lóxica de culminar un relato no que o lume ten un papel fundamental. 

A dimensión tráxica dun incendio é proporcional á importancia daquilo que destrúe. Por iso contemplar a devastación dun lugar que nos acompañou durante toda a historia, un lugar que sentimos habitar, un lugar no que gozamos e padecemos canda as personaxes, é unha das cousas que máis afecta a nosa psique, que nos fai sufrir máis. Poucas cousas se me ocorren tan tráxicas, e máis se, como no filme de Laxe, se trata dunha paraxe natural e senlleira, cuxa destrución apela non só ao noso apego persoal e emocional, senón á nosa mesma natureza como habitantes dunha terra. 

Por outra banda, un incendio non só serve para caracterizar un desenlace. En ocasións, como en Nighmare Alley, a versión de Guillermo del Toro (2021), pode ser un punto de partida sobre o que construír unha personaxe, ou unha historia. Tamén pode situarse no medio do filme, como xiro central que lle da a volta a historia, como en Gone with the wind (Victor Fleming, 1939). Os efectos especiais neste filme son espectaculares para a súa época, tendo en conta o difícil e verdadeiramente perigoso que é filmar un incendio. O lume, como a auga, é difícil de falsear con maquetas e trucaxes de escala, porque non é crible pasar unha chama pequena por unha grande, debido á súa forma. Iso xa sen contar o perigoso que pode ser para o equipo técnico, tanto material como humano! 

Sitúe onde se sitúe na estrutura narrativa, sempre pode ser interesante contrastar unha escena dun incendio coas súas secuelas, unha vez se extinguiu o lume. É curioso que os incendios cinematográficos adoiten acontecer de noite; por suposto, visualmente resulta moito máis atractivo, porque fai resaltar as chamas luminosas e ardentes sobre o fondo negro da escuridade nocturna. Iso permite o contraste do que estamos a falar, pois ao día seguinte as cousas queimadas e denegridas destacan sobre o ceo claro e a luz do sol. Como o amencer despois dunha noite tráxica, como a calma trala tormenta, é unha boa metáfora da serenidade e da esperanza tralo conflito. 

Respecto a este contraste, paréceme moi interesante buscar na etimoloxía das palabras: tanto a verba “branco” en galego, como “black” en inglés proveñen da raíz protoindoeuropea bhleg-, que se refire á cor das cousas queimadas. Por que derivan en cores opostas? Porque os obxectos ardendo relocen cara o branco, mais unha vez extinguido o lume escurecen cara o negro. Que cousas!

Fóra destas anécdotas, paréceme moi evocador o feito de que o cinema represente o poder destrutor dun incendio como unha das peores ameazas narrativas, tendo en conta que o lume é o peor inimigo do celuloide. A materia sobre a que se fixou o cinema até a chegada do dixital é altamente inflamable e moitas películas ao longo da súa historia son irrecuperables hoxe en día por este mesmo motivo. Así, nos filmes considerados cartas de amor ao cinema como poden ser Cinema Paradiso (Giuseppe Tornatore, 1988) ou The artist (Michel Hazanavicius, 2011), ver arder o metraxe é unha metáfora poderosa, tanto pola súa dimensión tráxica como pola subversiva, que é a de facer desaparecer o vello para deixar paso o novo. O que pode chegar a ser, por outra banda, un aspecto positivo. Aquí deixamos o arquetipo do lume, para retomalo noutra ocasión e falar precisamente da outra cara, do seu poder rexenerador e construtivo. 

Até o vindeiro episodio!