Indefensión aprendida: definición, características e consecuencias

A indefensión aprendida é un rumbo psicolóxico que sucede cando unha persoa está exposta a unha situación aversiva que infrinxe algún tipo de dano xa sexa físico ou psicolóxico pero sen capacidade de evitalo. Esta incapacidade de saír ou a falta de recursos para afrontar este tipo de experiencia daniña termina por xerar certa pasividade ante o feito ocorrido e unha percepción na persoa de falta de defensa posible que termina por asimilar esa crenza como a única posibilidade perdendo aos poucos toda resposta de afrontamiento ao problema.

Este fenómeno psicolóxico é de vital importancia para as nosas vidas xa que se ve reflectido en moitos tipos de problemas persoais relacionados en gran parte pola gran afectación á autoestima que produce esta situación, xerando situacións de ansiedade e depresión nas persoas que a padecen.

• Artigo relacionado: Mellora a túa autoestima fonte do noso benestar persoal

Nun primeiro momento, podemos pensar que é difícil ser vítimas de indefensión aprendida, pero é un proceso que de aprendizaxe que se interioriza paulatinamente e que necesita dun contexto no que se interioriza esa imposibilidade de saída pesar habelo tentado todo dalgunha forma previamente. É dicir, non cae de primeiras na indefensión senón que é froito de intentos de afrontamiento non frutíferos.

Así se descubriu a indefensión aprendida: primeiro estudo

Overmier e Seligman (1967) foron os descubridores deste fenómeno psicolóxico nun experimento con cans aos cales someteu a dous cans a descargas eléctricas. O primeiro deles podía evitar a descarga pulsando unha panca mentres que o segundo non podía escapar da descarga, por moito que o tentase con outros métodos.

Posteriormente, puxo aos dous cans nunha situación baixo as mesmas condicións e observaron que mentres que o primeiro sabía que podería escapar porque previamente experimentouno logrou saír da trampa eléctrica saltando á zona segura, o segundo can optou por permanecer na mesma situación sen facer nada nin tentar evitar as descargas. Xerara unha aprendizaxe de indefensión ante un estímulo externo.

Características da indefensión aprendida

Posteriormente ao estudo inicial antes nomeado de Seligman, este importante psicólogo sigo estudando o fenómeno e comprobou os seus efectos sobre os humanos, reforzado ademais pola teoría da atribución, pola cal lle indefensión será maior en función do estilo atributivo de cada persoa en relación ás causas atribuíbles á non continxencia.

• Artigo relacionado: Optimismo realista: que é mellor ver o vaso medio cheo ou medio baleiro?

A atribución interna, estable e global das causas que xeran o malestar crean maior indefensión aprendida e afectan máis á autoestima que si se atribúen a causas externas, inestables e específicas. Por iso, si os fracasos atribúense a factores internos estables e os éxitos a factores externos situacionais esa persoa será máis facilmente vítima de fracasos escolares, laborais, familiares, etc., debido a esa indefensión aprendida e as crenzas irracionais  xeradas.

Exemplo de indefensión aprendidapor mala atribución no mundo do deporte: “Non son capaz de marcar un gol porque non teño suficiente talento, o gol que marquei o outro día foi de sorte porque o porteiro era malo”.  Déficits xerados

Tres son os grandes déficits que Seligman atopou nos individuos que xeraban indefensión aprendida:

• Motivacionales: atraso no inicio de respostas voluntarias.
• Cognitivos: dificultade para aprender posteriormente unha resposta controlada cando previamente non foi controlada.
• Emocionais: prodúcense desordes conductuales e fisiológicos típicos da ansiedade, tensión, medo, bloqueo e posterior depresión.

Síntomas de indefensión

Relacionados con estes déficits atópanse outros síntomas xerais como son:

• Menor competitividade e agresividade ante outras situacións similares: generalización.
• Falso pensamento de derrota e resignación. A persoa non logrará asimilar que poderá ter éxito nalgún momento.
• Pasividade. Falta de procura de solucións, mente en branco e bloqueos.
• Pensamentos distorsionados ou falsas xustificacións e outros rumbos cognitivos, como o rumbo de confirmación (dar credibilidade á información que confirme a crenza establecida como certa). Prodúcense déficits no procesamento da información. 
• Estado de ánimo negativo. Producirase certa transferencia cara a un sentimento de pesimismo e negatividad ante a vida en xeral. Vinculado obviamente a unha baixa autoestima.
• Problemas emocionais. Falta de empatía, automotivación e autocontrol emocional que poden minorar a intelixencia emocional da persoa.

Como nos afecta a indefensión aprendida?

Esta actitude de resignación ante unha situación incontrolable podemos atopala en moitos ámbitos da nosa vida e todos somos vulnerables, en menor ou maior proporción, a ser vítimas de indefensión aprendida:

• Violencia de xénero ou no ámbito familiar. Cando unha persoa sofre violencia dentro da súa propia casa, tenta saír dela pero non o consegue termina por crear unha personalidade pasiva sobre e aguantando a violencia coma se fose a única forma de vivir. Por desgraza, as vítimas de violencia de xénero son moi propensas a xerar indefensión aprendida.
• Bullying ou acoso escolar. Cada vez son máis os alumnos que sofren acoso escolar e que senten incomprendidos tanto polos seus propios compañeiros, amigos ou mesmo profesores e tenden a deixarse levar por ela, o que minora paulatinamente a súa autoestima.
• Burnout ou acoso laboral. Similar ao caso do acoso escolar, en ocasións conséntese situacións de malos tratos laborais por non ser capaces de saír ou reconducir a súa vida laboral doutra forma.
• Problemas no ámbito do deporte. Cando un xogador falla constantemente nos seus intentos por realizar un exercicio ou obxectivo deportivo (marcar goles), é facilmente sensible a xerar certa indefensión aprendidasobre a actividade que minora o seu rendemento.
• Déficit na resolución de problemas e aprendizaxe xeral. Xera problemas nos estudos ou nos proxectos persoais ou laborais que terminan por dar por imposibles.
• Trastornos mentais e emocionados. Existen moitos trastornos mentais relacionados con este tipo de aprendizaxe irracional, desde problemas de depresión, ansiedade ou trastornos da personalidade ou trastornos alimenticios. O non lograr saír dun problema como a depresión, a pesar dos intentos, xera un bucle na persoa que mesmo termina por frustrar creando polo tanto esta indefensión aprendidacoa que convivirá conxunto coa súa enfermidade mental.
• Problemas de adiccións. Cando se xera unha dependencia sobre unha sustancia ou comportamento e esa necesidade instáurase tan dentro da persoa que lle xera xa malestar pero á súa vez os seus intentos de saír dela son inocuos termínase tamén por xerar indefensión aprendida, que dificultará aínda máis o tratamento para a desintoxicación.
• Psicoloxía política e persuasión. Algunhas mensaxes políticas poden procurar xerar unha sensación de desamparo para manipular mellor a súa audiencia xerando falsas crenzas sobre un feito determinado que busca un bloqueo emocional que só será lanzado pola persoa que lanza a mensaxe, na procura deses votos ou cambio de ideoloxía. Por tanto, pode ser usada en propaganda e publicidade.
• Situacións de “peche” voluntario ou involuntario. En situacións de peche tales como centros penais ou mesmo residencias de anciáns, cando vemos limitada a nosa capacidade de tomar decisións ou pór medidas para mellorar a nosa vivencia. En gran parte, isto tamén se vive en contornas de confinamento, como o que vivimos coa pandemia actual do coronavirus.

Referencias

Overmier, J.B., Seligman, M.E.P. (1967). Effects of inescapable shock upon subsequent escape and avoid-dance responding. Journal Of Comparative and Physiological Psychology, 63,1, 28-33