Talvez sexa esaxerado dicir que vivimos nunha sociedade de tránsito. Non obstante, penso que é prerrogativa daqueles cuxo periplo vital coincide cunha revolución da historia poderen proclamar ese privilexio e esa condea.
Nas épocas de tránsito, como dicía máis ou menos alguén que xa non lembro, aínda non desapareceu o vello mundo, pero tampouco está feito de todo o que virá reemprazalo. Nesa sociedade de fronteira, na que se mesturan o que xa foi e o que vai ser, a alquimia dá orixe a un concepto inédito, a un híbrido que vai máis aló da suma das súas partes. A voz mestiza proclámase fío e tesoira á vez. Fío para xunguir eses fragmentos condenados a se separar; tesoira para facerse voz propia e distinguirse da matriz.
Así ocorre cando chocan, ou se aloumiñan, en función da intensidade do encontro, outras fronteiras, tanto as debuxadas sobre os mapas, ás veces con escuadra e cartabón, coma ás que ás veces se sobrepoñen a esas outras ou as corrixen ou delatan a súa ignorancia: as culturais. Eses encontros e desencontros, en moitas ocasións producidos no espazo da persoa, esa dinámica entre chegar e voltar e ás veces ficar, tamén decantan a súa melodía, a súa voz, a súa palabra.
Como galegos estamos afeitos a vivir na fronteira. Non só porque os marcos sexan unha obsesión física no noso imaxinario, senón ademais porque a nosa cultura tradicional susténtase en fronteiras espirituais que persisten incluso neste momento histórico bisagra que vivimos e que loita por diluír esas coordenadas.
Pero temos existido entre a vida e a morte. Entre o ben e o mal, porque Deus é bo e o demo non é tan malo. Perstimos aínda na continua dicotomía por esquecermos de onde vimos, do rural, por rachar co bucolismo que as novas xeracións cuestionan, e o urbano que sempre se nos vendeu coma aquilo ao que deberiamos aspirar para sermos mellores, máis grandes, máis modernos.
Esa ruptura maniféstase tamén na nosa maneira de contar o mundo, no noso idioma, mediante un fenómeno por veces autofáxico no que a propia lingua funciona como ferida e á vez como remedio.
Pero sobre todo o que nos fai máis permeables a sermos seres mesturados é a nosa relación co que nos rodea máis aló dos límites teóricos que nos definen: somos seres que marchan fronte a seres que quedan.
Non somos os primeiros nin os derradeiros, pero si deberiamos ser dos máis conscientes de que ese proceso fai de nós algo que non eramos antes. A nosa voz segue a ser a nosa, pero modulada por ese territorio de fronteira, concibido coma un espazo no que é posible que abrollen frecuencias nunca escoitadas.
Diario dos Mapas, Editora Urutau, 2020 / Almudena Otero Villena
Estudiei coa Almudena que chegara a pensar que co xornalismo podía contarse o mundo. Non era ese o camiño, non obstante, o que ela procuraba, pero co tempo esa voz que quería dicir buscou os espazos precisos para se manifestar. Eses espazos estaban no seu ADN e son propios, dado que as fronteiras que se esforzan por delimitalos tamén o son. Por iso, mesmo en galego, como neste “Diario dos mapas”, incluso a carón do mar infindo do Atlántico que nos separa das voces que quedaron rotas do outro lado, en América, a súa voz ten o mesmo azul do Mediterráneo, o principal mar que abaneou o seu berce.
A voz de Almudena bebe dese dominio de auga que un día foi unión e campo común de apertas e batallas, pero que tamén foi o mar de Ulises, un laberinto de auga grande, escuro e ameazante dabondo como para estar alimentado de todos os que morreron e morren soñando cun futuro mellor. Por máis que o poeta nos convide a ignorar lestrigóns e cíclopes, habelos hailos e nesas aguas devoran as almas de quen busca trascender a fronteira física para sobrevivir.
As fronteiras físicas como fenómeno último, e condeado a longo prazo á futilidade, de resistencia ao contacto co outro, non son límite, en cambio, para a voz.
O grito é unha voz feita para superar eses valados. A poesía tamén e, aínda que se grite con voz lene, coma canzón de berce, ou recitada en voz baixa, ou disfrazada de canto comunal nun lavadoiro, busca un alcance aínda maior.
Dese xeito, a voz trascende primeiro o muro da casa e faise escoitar na praza, logo sobrepasa a praza para chegar fóra da vila e pode coller impulso dabondo para saltar o mar e poder ser daquí e dalí á vez. Atendida e entendida.
A voz que nos trae Almudena é tamén a responsable de trasladar un alento que recibe dos devanceiros, do máis alá. É, tamén, unha testemuña que tamén serve á misión da poesía como espazo de resistencia, no sentido de non claudicar e desertar do que nos construíu, de sentirse integrada nunha tradición.
“calo e escoito
convoco os mortos e a memoria
os lugares
as falas
préstovos a voz, se a quixésedes
vós dádeme as palabras”
A poesía en Almudena é tamén a confesión, o recoñecemento de verse coma un espazo que se recoñece lindeiro, que se sabe marcado pola fronteira:
“a miña matriz habita
entre dous hemisferios”
Pero a poesía é asimesmo un refuxio na súa escrita. Porque a fronteira pode ser tamén un lugar agreste, un territorio onde mesmo o coñecido ten matices descoñecidos, e as palabras poden invocarse como protectoras:
“construiremos unha matriz do mundo
ao abeiro de medos e treboadas
coa concisión do aloumiño e a tenrura dun verso
arquitectura áurea
aleitada polos ventos e a memoria”
E, se a fronteira é un lugar, está habitado por arquitecturas que serven para definilo:
“construímos unha arquitectura
de hipérboles e hiatos
de patios entrecruzados e fiestras baldeiras
de liñas paralelas
paisaxe ontolóxica
de anatomía xeométrica “
Tomar a palabra é tamén un intento máis por situarse no mundo:
“trazar os marcos
transformar a terra en territorio
edificar a casa
patria
e aprendemos a ler nos mapas
nos rexistros de propiedade”
Pero a poesía tampouco ten todas as respostas e pode constituír a declaración dese lapso entre a potencia e o acto:
“tecer e destecer
obrigada a ser
a ter un nome “
Ou ser un lugar onde recoñecerse perdida. Porque o mapa lévanos, pero desprazarse polas súas coordenadas implica a posibilidade de desorientarse no camiño. Talvez non saibamos ler ben os códigos. Talvez os códigos estean errados. Talvez os errados sexamos nós:
“pérdeste entre ángulos de area
na acumulación de hipérboles
nas mareas de eufemismos
na desmesura das formas
nos xogos de palabras
nos xogos de artificio”
A voz propia sempre é o eco doutras voces que a alimentaron.
Non saberemos xamais como sería a voz de Almudena Otero Villena se Vicente e Juana non a tiveran precedido nesas voces comúns, nas voces que, a diferencia da dela, quedaron sementadas no vento, enmascaradas, pero dalgún xeito tamén desveladas grazas á alquimia da súa mirada como poeta.
*
Apuntes de Carmen Villar a partir de “Diario dos mapas (un ensaio de topografía norteafricana)”, de Almudena Otero Villena
Diario dos Mapas, Editora Urutau, 2020 / Almudena Otero Villena
More from Almudena Otero
O duque Ernesto ou os inexplorados camiños da tradución I Almudena Otero Villena
Para falar d'O duque Ernesto, unha obra medieval escrita en alemán medio, coido que é inevitábel comezar referíndose ás dificultades …
Poética da fronteira, ou sobre os ocos que se abren nos mapas (texto para unha presentación que si foi) I Almudena Otero Villena
A Juana, que teceu traxes de guerra, no norte de África. A Vicente, que finou dun tiro na testa, no …
